पद्य - ‍१७० - मयूर या मोर (बाल कविता)

मयूर या मोर (बाल कविता)

कहबए  मयूर   अथवा   मजूर ।

पर लीखल  जाइछ सभठाँ मयूर ।।*‍^१

छी मोरक  नाम तँऽ  सब सुनने ।

मोरक  रंग - रूप  सेहो   देखने ।।

“पीकॉक” तँऽ छी  हमसभ रटने ।

“पीहेन”  मुदा  कम्महि  सुनने ।।*‍^२

अपना  दिशि  भेटैछ  ने  मोर ।

बसइछ  पच्छिम भारतक कोर ।।*‍^३

की  भेलै  जञो  नहिञे  भेटैछ ।

छी चित्र सभक  मनमे  बसैछ ।।

मोरक सुन्नर सनि पाँखि रहैछ ।

नञि   मोरनीक  तेहेन  रहैछ ।।*‍^४

भारतक मोर छी  “नील मोर” ।

जावामे  हरियर  भेटैछ  मोर ।।*‍^५

उज्जर  रंगक  जे  छैक मोर ।

से  उत्परिवर्तित  नील  मोर ।।*‍^६

अपनहु ठाँ  भेटैत छल पहिने ।

वन उपवन से विचरए पहिने ।।*‍^३

नञि जंगल  आब ने मोरे छी ।

देखब  तखने जँ  पोषने  छी ।।

छी मोर चकोर  कुलक  एक्के ।*‍^७

पर मोरक छी  बातहि अलगे ।।

पाँखिक  आकर्षण  मनमोहक ।

नर की - नारायणकेँ  रुचिगर ।।

छी  राष्ट्र - चिड़ै  भारतवर्षक ।

मस्तक शोभित छी श्रीकृष्णक ।।

कार्तिकेय   केर  छी   वाहन ।

शाहजहाँ  केर “मोर-सिंहासन” ।।*‍^८

लागि   गेलै    मेघो   कारी ।

मोरक मोन  मारए किलकारी ।।

संकेत आ किछु रोचक तथ्य -

*‍^१ - मैथिलीमे एहि पक्षीकेँ “मोर” अथवा “मयूर” कहल जाइत अछि । मयूर लिखला पर किछु लोक एकर तत्सम स्वरूपक उच्चारण “मयूर” करैत छथि तँऽ किछु लोक अर्धतत्सम स्वरूपमे “मजूर” पढ़ैत छथि । उच्चारण भलहि किछु हो पर लीखए काल “मयूर” लीखल जाइत अछि । “मजूर” लिखलासँ ओकर अर्थ “मजदूर” होइत अछि ।

*‍^२ - अंग्रेजीक PEAFOWL सँ मयूरक दुहु लिङ्गक बोध होइत अछि, जखनि कि PEACOCK  सँ मोर आ PEAHEN सँ मोरनीक बोध भेल ।

*‍^३ - प्राकृतिक रूपसँ मोर एखन पच्छिम भारतक प्रदेश सभमे (राजस्थान आ ओकर सीमासँ सटल आन प्रदेश सभक भूभागमे) पाओल जाइत अछि । बहुत पहिने जहिया अपना दिशि सघन वन छल तहिया सम्भवतः अपनहु दिशि प्राकृतिक रूपसँ भेटैत छल ।

*‍^४ - मयूरक जे सुन्नर पाँखि प्रशिद्ध थिक आ जकरा कारण संस्कृतमे एकरा “चित्रपत्रक” सेहो कहल गेल अछि से वास्तवमे मात्र “नर मयूर”केँ होइत अछि । “स्त्री मयूर”केँ ओहेन आकर्षक पाँखि नञि होइत अछि ।

*‍^५ - भारतक मोरक कण्ठ गाढ़ नील (INDIGO / DEEP BLUE) रंगक होइत अछि तेँ एकरा संस्कृतमे “नीलकण्ठ” नाम सेहो देल गेल अछि । एकर मूल क्षेत्र सम्पुर्ण भारतक अतिरिक्त नेपाल, भूटान, बाङ्गला देश आ श्रीलंकाकेँ मानल जाइत अछि । ते एकरा “भारतीय मोर” (INDIAN PEAFOWL / Pavo cristatus) सेहो कहल जाइत अछि । ई भारत आ श्रीलंकाक राष्ट्रिय चिड़ै (NATIONAL BIRD OF INDIA & SRI LANKA) अछि ।

*‍^{६ -} प्राणी (जैविक) उद्यानसभमे (ZOO) जे उजरा मोर देखैत छी से मोरक कोनहु आन प्रकार नञि अछि । वास्तवमे ओ भारतीय नील मोर थिक जे एकटा विरले जैववैज्ञानिक (RARE BIOLOGICAL PHENOMENON) वा आनुवांशिक परिघटना (RARE GENETIC PHENOMENON) केर फलस्वरूप उत्पन्न भेल अछि । एहि विरले आनुवंशिक परिघटनाकेँ जैववैज्ञानिक लोकनि उत्परिवर्तन (MUTATION) कहैत छथि । तेँ उजरा मोरकेँ (WHITE PEAFOWL) नील मोरक उत्परिवर्तित प्रतिरुप (MUTATIONAL VARIANT) कहि सकैत छी ।

    एकर अतिरिक्त विश्वमे मोरक आन दू प्रकार सेहो अछि । पहिल अछि हरियर मोर या जावा मोर (GREEN / JAVA PEAFOWL / Pavo muticus ) आ दोसर अछि कॉङ्गो मोर या अफ्रिकी मोर (CONGO / AFRICAN PEAFOWL / Afropavo congensis) । जावा मोर भारतीय मोर जेकाँ होइत अछि आ म्यांमार, जावा, सुमात्र आदि देश ओ द्वीपसमूहमे भेटैछ । एकर गर्दनि केर रंग नील नञि भऽ कऽ हरियर होइत अछि । कॉङ्गो या अफ्रिकी मोर बहुतहु परिप्रेक्ष्यमे भारतीय मोरसँ भिन्न होइत अछि ।

*‍^{७ -} मोर आ चकोर दुहु मयूर कुल (Family - Phasianidae) केर चिड़ै अछि जँ मोरक आकर्षक पाँखि हटाए देल जाए तँऽ दुहु मिलैत - जुलैत सनि लागत । प्रायः एहि कुलक पक्षी बेसी दूर नञि उड़ि पाबैत अछि ।

*‍^{८ -} मोरकेँ अरबी भाषामे “ताऊस”  कहल जाइत अछि । मुगल बादशाह शाहजहाँ जाहि सिंहासन पर बैसैत छलाह ओकर नाम छल “तख्त-ए-ताऊस” मतलब कि “मोर सिंहासन” या “मयूर सिंहासन” । एहि सिंहासनक आकृति मोर सनि छल । दू टा मोरक अनुकृतिक बीच बादशाहक गद्दी छल आ गद्दीक पाछाँमे सेहो एक टा मोरक अनुकृति छल ।

मैथिली पाक्षिक इण्टरनेट पत्रिका “विदेह” केर ‍197म अंक (‍01 मार्च 2016) (वर्ष 9, मास 99, अंक ‍197) केर “बालानां कृते” स्तम्भमे प्रकाशित ।